Tulai Thil Umzie - Jr Amo
Manipur ram sawrkarin khingbai tak nia ngaia ro a relna leiin tulai hin tlangmi ram, abikin Churachandpur in ei tuor á¹an mek. Thil pawi le lungsen um tak el a ni a, kut le ke bo ang el a tlangmi hai an mi nawrde a ni ta a. Thahrat a hne le dodal el khawm a zuk ni thei el ta naw ding niin an lang.
Churachandpur ei ti mek hming hung ser dan la zuk hril zawk inla. France a fe Peace Labour Corps hai 1921 a an hung kir á¹um, khang hun laia SDO BC Casper chun ruoi a lo buotsai pek a. Hunser hmangna a hin Maharaja Churachand Singh chu khuol inzaum a fielin a á¹hangve a. Maharaja a á¹hang hrietzingna le inzanain a hming indik tak khang hun laia a la put Songpi Sub Division chu Churachandpur sub division a hung thlak niin vawisun chen hin a district hmingin a phur ta pei a. Churachand(pur) hming hi ei á¹hangmawbawk pakhat a hung inchangna nawk ta pei a nih.
Forest Act 1878 chun ram (forest) hi buk thum - reserved, protected le village forest in a á¹he a. Reserve ram ei ti hlak Reserve Forest a hin thing lak, ran inthla, sapêl hai hi danin a phal naw a. Protected Forest sunga ruok chu ram thau fa le ringsan a mihriem hai cheng an nina ah sapêl, ran inthla hai dam remti pek an ni hlak. A danglamna taluo lien tak el a um naw a, sawrkar humhal ram sung ve ve a nih.
Tuta ei buoina tawng mek Churachandpur Khoupum Protected Forest hi patta, jamabandi, dag chita haia do le beilet el thei ding niin dan suklang a um hai dungzuiin an lang naw a. Chieftainship/Lal/Hausapu hai ram lekha chauin hi case hi hma ei sawn pui thei ding ni a hriet a nih.
Ei hriet tawl fur ta a, Patta, jamabandi, hai suklangin umzie a nei kher naw el thei. Asanchu, tuta ei dang mek Churachandpur Khoupum Protected Forest hi siem zo a ni hunah Revenue Department/SDO/SDC in a issuehai vawng tiin á¹hang hung khaw a ta. Chubaka chun, cancel an hung ni ding ti a ni bawk, ei ram ei rohlu ei tia hin neitu nina chang ta loin mikhuol angin ei khawsa ta lem ding a nih.
State sawrkar hmalakna a hieng lawm lawm a tlangmi hai hnawchep tum a hmalakna hi thawklekhata hung pieng thut a ni nawa, kum iemani zat liemtah ri dei zata hmalakna a tawp hung tlung hnai a ni tah. 2015 khan 3 Bills protest ei lo thaw ta a, tlangmi hringa 9 bâwtin ei insanhim angin ei inngai a, tuhin Reserve Forest/Protected Forest in a mi hung nawr a. National Register of Citizens (NRC) an nawr zing a, ST nina an hni zing bawk. Tuok ding chu a dawt dawtin ei la nei pei.
Lal documents le lal chu an pawimawna an sang hle. Chu lai zinga pawimaw sa chu, tlangmi inthuruolna a nih. Ei ram, i ram ka ram a tawk ve lei ringawt ni loin tlangmi ngirhmun, chan bo a um thei ding ei nina hin ei lungril le mit suk keu thar sien. Ei ni nekin ei nau, ei tuhai ta dingin lungkham a um a, hmatieng hun an thim a nih.
Hieng hai ti lo khawm hi a dang an la hung thaw pei el thei, ei inthuruol thei naw chun á¹hedar chu ei tuok ding ma ning a tih. Tukhawm hin tlangmi ei inthuruol naw a chieng ta leia mi á¹hedar a ei chunga rorelna kha (divide & rule) tuok mek ei nih.
History ei bâwkân thei naw a. Hun liemtah, tienlai khan Kailam chungah lal lien deu deu pali - Henglep, Songpi, Loikhai le Teising an lo um hlak a. An ni hai hin á¹hangsan thei ding thil pawimaw an nei el thei. Tuta Teising ei ti khawm hi Songpi hnuoia hamlet pakhat a nih.
Dan hmanga an mi nawr a ni leiin tharumin iem a ni chen sukchai thei inla khawm dan veka ei beilet naw chun a tlawm lem ngirhmun chang a awl ta ding. Tuta ram neitu nina ei sukchieng theina le indang theina umsun chu khaw lal lekha felfai tak nei, lal a iná¹huoina (chieftainship) sukhrat a dan hmanga court kai a nih. Ieng ieng khawm thaw inla dan a bei ei ni pha harsa ei ti hlak a, sawrkar hlak hin dan hi a siemá¹ha zing a, tukhawm hin Khumujamba Meitei Leikai Patta-Dar (Land Owner) Association an um ta a nih.
Hriet thei chin ah Khoupum Protected Forest le inzawma sawrkarin indik lo taka a mi thawna a hin, British India hun laia Original Land Owner chu Songpi lal hai hi niin an hril a, thil pawimaw kawl an nei ring a um bawk.
Ei ram, ei hnam, ei khawtlang, ei kohran enin a siet nawna hrim a um ta nawh. Indikna, ringumna, thienghlimna khawm ei hril ngam ta naw tieng a ni tah. Chuong lawma ringtu nun tlahnuoi ei ni tah. Biblical context a thlir chun, Israel hai khawma Pathien an hlatsan a Lalpa pawisakna an nei naw leiin an insir a an inlamlet theina dingin Pathienin a hrem hlak a nih. I Pathien dan i theinghil vei a, kei khawmin i nauhai theinghil veng ka tih a ti á¹huoi a nih. A mi le sa hai hi ama kuom tieng hnaia a bula ei kir nawk theina dinga Pathienin zirtirna a mi pek nuom khawm chu a ni el thei tah.
Dân hre mi ka ni naw a. A chunga ka thuziek hai hi ka mimal hrietna zâu lo (very limited) tak el a ni a, andik naw le hriet dan inang naw khawm um pal thei a ni leiin hriet ang ang bengvar theina ding a lo um chun tia ka ziekna a hin, ziek suol le hriet suol a um chun tiemtuhai hrietthiemna ka ngen zui nghal. Khamsamida!
Hi thusep hi Thalai Weekly Vol 14 Issue 15 (April 16, 2023)-a insuo a nih.
No comments